Milletvekilleri bazı konularda tereddüt içindeydiler. Örneğin hilafet ve halifelik konusunda. Hilafet devam edecek ve seçilen Cumhurbaşkanı halife olacak mıydı? Her türlü değişime karşı olanlar bu tezi dillendiriyordu. Bir kısım milletvekili ise halifenin başına geçeceği meşruti bir krallık kurulmasını düşünüyordu. Bir bölümü de Fransa ve Amerika’daki gibi demokratik bir cumhuriyet kurulmasını düşünüyordu. Küçük bir grup ise Mustafa Kemal’in elinde Cumhuriyet’in hem kıta avrupasındaki hem güney Amerika’daki gibi bir diktatörlüğe dönmesinden çekiniyordu.
Bu sırada hükümet istifa etmiş, yeni hükümet iki gün geçtiği halde kurulamamıştı. Aslında bu durumu Mustafa Kemal Paşa yaratmıştı. İsmet Paşa ve birkaç yakın arkadaşını Çankaya’ya 28 Ekim 1923 akşamı yemeğe çağırdı. Yemek sırasında arkadaşlarına “yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz” dedi.
Hükümet bunalımınında böylece aşılacağını söyledi. Anayasal değişiklik yaparak bu süreci sonlandıracağını ifade etti. Cumhuriyet’in ilanının aslında Anayasa maddesinin değişikliği ile yapıldığı genellikle az bilinmektedir. Yapılan oylama aslında Anayasa değişikliğidir. O akşam diğer arkadaşları Çankaya’dan ayrıldıktan sonra Mustafa Kemal Paşa ve İsmet Paşa kalarak biraz daha çalıştılar.
1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun değiştirilmesi ve Anayasa’ya “ Türkiye Devleti’nin şekli hükümeti Cumhuriyettir” hükmünün konulması amacıyla birlikte bir yasa tasarısı hazırladılar.
29 Ekim 1923 Pazartesi saat 20.30 suları. Yer TBMM. 159 milletvekili hazır. Başkan Çorum Mebusu İsmet Bey (Eker). Kürsüde konuşan meclisin en yaşlı üyesi Abdurrahman Şeref Bey “Hakimiyeti Milliye, Kayıtsız Şartsız Milletindir. Kime sorarsanız sorun. Bu sonuç Cumhuriyet demektir. Doğacak çocuğun adıdır. Ama bu ad bazılarına hoş gelmezmiş, varsın gelmesin.” Başkan sonucu ilan ediyor.
“İttifakla kabul edildi. Türkiye Devleti bir CUMHURİYETTİR.”
