Britanya İmparatorluğu'nun 19. yüzyıldaki en çetin ve başarısız askeri maceralarından biri olan İngiliz-Afgan Savaşları'nı inceliyoruz.
İngilizlerin, Afganistan'ı "Büyük Oyun" adı verilen Rusya ile nüfuz mücadelesinin bir parçası olarak kontrol etme çabaları, üç ayrı savaşla (1839–1842, 1878–1880, 1919) sonuçlandı.
Bu savaşlar, Afganların coğrafyalarına ve bağımsızlıklarına olan bağlılıklarını, askeri zekâlarını ve Britanya İmparatorluğu'nun yenilmezlik efsanesini sarsan direnişini gözler önüne serdi.
Bu tarihi savaşların nedenlerini, sonuçlarını ve hakkında az bilinen ilginç detayları yakından inceleyelim.
BÜYÜK OYUN VE JEOPOLİTİK GERİLİM
İngiliz-Afgan Savaşları, temelde Britanya ve Rusya İmparatorlukları arasındaki "Büyük Oyun" adı verilen Orta Asya'daki siyasi ve stratejik nüfuz mücadelesinin bir sonucuydu.
- Rus Tehdidi: İngiltere, 19. yüzyıl boyunca Rusya'nın güneye, özellikle de Hindistan'a doğru genişlemesinden endişe duyuyordu. Rusya'nın Orta Asya'daki ilerleyişi, İngilizlerin "Hindistan'ın İncisi" olarak gördüğü sömürgeleri için potansiyel bir tehditti. İngiltere, bu tehdidi bertaraf etmek için Afganistan'ı bir tampon devlet olarak kontrol altına almayı hedefledi.
- Emir Dost Muhammed'in Durumu: Birinci İngiliz-Afgan Savaşı'nın (1839-1842) ana nedenlerinden biri, Kabil'in o dönemki emiri Dost Muhammed Han'ın Ruslarla diplomatik ilişkiler kurmaya daha meyilli olmasıydı. Bu durum, İngilizleri, kendilerine daha sadık bir hükümdarı, Şah Şüca'yı, Afgan tahtına oturtmaya itti.
SAVAŞIN SEYRİ
İngilizler, her üç savaşta da beklediklerinin aksine büyük zorluklarla karşılaştı ve ağır kayıplar verdi.
- Birinci İngiliz-Afgan Savaşı (1839-1842): İngilizler, başlangıçta Kabil'i kolayca ele geçirdi ve Şah Şüca'yı tahta çıkardı. Ancak bu başarı geçiciydi. Şah Şüca, halk arasında popüler değildi. 1842'de İngilizler Kabil'i terk etmeye karar verdi. Bu geri çekilme, tarihin en büyük askeri felaketlerinden biri olarak anılır.
- Az Bilinen Gerçek: Kabil'den geri çekilen 16.000 kişilik İngiliz ordusundan hayatta kalan sadece bir İngiliz subayı, Dr. William Brydon, Celalabad'a ulaşabildi.
- İkinci İngiliz-Afgan Savaşı (1878-1880): İngilizler, Rusya'nın Afganistan'a diplomatik misyon göndermesi üzerine harekete geçti. İngiliz kuvvetleri tekrar ülkeye girdi. Bu sefer İngilizler, askeri olarak daha başarılı olsa da, yerel halkın direnişiyle karşılaştı. Savaş, Afganistan'ın dış politikasının kontrolü karşılığında bir barış anlaşmasıyla sona erdi.
- Üçüncü İngiliz-Afgan Savaşı (1919): Birinci Dünya Savaşı'nın sonrasında, İngilizlerin Afganistan üzerindeki dış politika kontrolü devam ediyordu. Afgan Emiri Emanullah Han, ülkesini tam bağımsızlığa kavuşturmak için savaş ilan etti. Bu savaş, İngiltere'nin Afganistan'ın bağımsızlığını tanımasıyla sona erdi. Bu, Afganistan için mutlak bir zaferdi.
SAVAŞLARIN SONUÇLARI
İngiliz-Afgan Savaşları, hem Britanya hem de Afganistan için kalıcı sonuçlar doğurdu.
- Britanya İmparatorluğu İçin: Bu savaşlar, İngilizlerin bir "yenilmez ordu" efsanesini sarstı ve onlara Afganistan'ın fethedilemez olduğunu öğretti. Savaşlar, İngiliz bütçesine büyük bir yük getirdi.
- Afganistan İçin: Savaşlar, Afganistan'ın bağımsızlığını pekiştirdi ve Afgan halkı arasında ortak bir kimlik duygusu yarattı. Ülke, tam egemenliğini kazanmış ve "İki Büyük Güç Arasında Sıkışan Ülke" imajını pekiştirmiştir. Afganistan'ın bu direnişi, gelecekte Sovyetler Birliği ve ABD gibi diğer büyük güçlere karşı da gösterilecek direnişin bir habercisi oldu.
- Sonsuz Savaşlar Ülkesi: Afganistan, bu savaşlardan sonra da jeopolitik konumu nedeniyle sürekli bir güç mücadelesinin ortasında kaldı. 20. yüzyılda Sovyetler'in işgali ve sonrasında ABD'nin müdahalesi, bu coğrafyanın tarihsel kaderini tekrar tekrar teyit etti.
İLGİNÇ BİLGİLER
- Kabul Edilmeyen Hükümdar: İngilizlerin tahta çıkardığı Şah Şüca, halk tarafından bir İngiliz kuklası olarak görüldü ve kısa sürede tahttan indirilerek öldürüldü.
- Yerel Direnişin Gücü: Afganlar, modern silahlara sahip İngiliz ordusuna karşı gerilla taktikleri ve bölgeye olan üstün hakimiyetleriyle mücadele ettiler. Dar geçitler ve dağlık araziler, İngiliz ordusu için birer tuzak haline geldi.
- Propaganda ve Sanat: İngiliz ressamlar ve yazarlar, Birinci İngiliz-Afgan Savaşı'nın trajik geri çekilmesini resmetti. Bunların en ünlüsü, Elizabeth Butler'ın "Geri Çekilişin Sonu" adlı tablosudur. Bu eser, İngiliz halkı üzerinde derin bir etki bıraktı.
İngiliz-Afgan Savaşları, büyük bir imparatorluğun küçük bir millete karşı ne kadar zorlanabileceğinin en çarpıcı örneklerinden biridir. Bu savaşlar, sadece askeri bir yenilgi değil, aynı zamanda Britanya'nın emperyalist yayılmacılığının sınırlarını da gösteren tarihi bir derstir.