14 Mayıs 1955, Soğuk Savaş'ın en belirleyici askeri ittifaklarından birinin doğuşuna sahne oldu: Varşova Paktı. Resmi adıyla "Dostluk, İşbirliği ve Karşılıklı Yardımlaşma Antlaşması", Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ve Doğu Avrupa'daki yedi uydu devleti tarafından, Batı Bloku'nun askeri gücü olan NATO'ya karşı bir denge unsuru oluşturmak amacıyla Varşova'da imzalandı. Bu antlaşma, Avrupa'yı ideolojik ve askeri olarak ikiye bölen Soğuk Savaş'ın askeri arenadaki en somut ifadesi haline geldi.
KURULUŞUN AMACI
Varşova Paktı'nın temelleri, İkinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa'da kurulan yeni güç dengelerinde yatmaktadır. Sovyetler Birliği'nin Doğu Avrupa'daki nüfuzunu pekiştirmesi ve Batı'nın NATO (Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü) ile askeri bir ittifak kurması, Moskova'yı harekete geçirdi. Özellikle Batı Almanya'nın 1955 yılında NATO'ya katılması, Sovyetler Birliği için doğrudan bir tehdit olarak algılandı.
Varşova Paktı'nın temel amaçları şu şekilde sıralanabilir:
- NATO'ya Karşı Denge Oluşturmak: Pakt, Batı'nın askeri gücüne karşı Doğu Bloku'nun kolektif savunmasını sağlamayı hedefliyordu.
- Üye Devletlerin İç İşlerine Müdahale Aracı Olmak: Sovyetler Birliği, Paktı üye ülkeler üzerindeki siyasi ve askeri kontrolünü sürdürmek için bir araç olarak kullanma potansiyeline sahipti.
- Doğu Bloku'nun Askeri ve Siyasi Koordinasyonunu Sağlamak: Pakt, üye devletlerin askeri stratejilerini ve dış politikalarını Moskova'nın liderliğinde koordine etmeyi amaçlıyordu.
- Karşılıklı Askeri Yardımlaşmayı Garanti Etmek: Antlaşma, üye devletlerden birine yönelik bir saldırının tüm üyelere yapılmış sayılmasını öngörüyordu.
ÜYE ÜLKELER
Varşova Paktı'nın kurucu üyeleri şunlardı:
- Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)
- Polonya Halk Cumhuriyeti
- Doğu Almanya (Alman Demokratik Cumhuriyeti)
- Çekoslovakya Sosyalist Cumhuriyeti
- Macaristan Halk Cumhuriyeti
- Romanya Sosyalist Cumhuriyeti
- Bulgaristan Halk Cumhuriyeti
- Arnavutluk Halk Cumhuriyeti (1968'de Pakt'tan ayrıldı)
Paktın en üst siyasi organı, üye devletlerin parti liderleri ve hükümet başkanlarından oluşan Siyasi Danışma Komitesi (SDK) idi. Askeri konularda ise Birleşik Silahlı Kuvvetler Komutanlığı ve Askeri Konsey önemli rol oynuyordu. Paktın komutanlığı her zaman Sovyet mareşalleri tarafından yürütülmüştür.
SOĞUK SAVAŞ'TA ALDIĞI ROL
Varşova Paktı, Soğuk Savaş boyunca NATO ile birlikte Avrupa'daki askeri dengeyi sağlayan temel unsurlardan biri oldu. Pakt bünyesinde düzenli olarak büyük çaplı askeri tatbikatlar gerçekleştirildi ve üye devletlerin orduları Sovyet askeri doktrinine göre modernize edildi.
Paktın en dikkat çekici askeri müdahalesi, 1968 yılında Prag Baharı olarak bilinen liberalleşme hareketini bastırmak amacıyla Çekoslovakya'ya yapılan askeri harekat oldu. Sovyetler Birliği liderliğindeki Pakt güçleri, Çekoslovakya'yı işgal ederek reform hareketini kanlı bir şekilde sona erdirdi. Bu müdahale, Paktın üye devletlerin iç işlerine müdahale etme potansiyelini açıkça gösterdi. Romanya, bu müdahaleye katılmayan tek Varşova Paktı üyesi oldu.
ÖRGÜTÜN ÇÖKÜŞÜ VE DAĞILMA SÜRECİ
1980'lerin sonlarına doğru Doğu Avrupa'da başlayan siyasi ve ekonomik değişim rüzgarları, Varşova Paktı'nın da sonunu hazırlamaya başladı. Sovyetler Birliği'nin Mikhail Gorbaçov liderliğinde başlattığı "Glasnost" (açıklık) ve "Perestroyka" (yeniden yapılanma) politikaları, Doğu Avrupa ülkelerindeki komünist rejimlerin zayıflamasına ve halk hareketlerinin güçlenmesine yol açtı.
1989 yılında Doğu Almanya'nın yıkılması ve Berlin Duvarı'nın çöküşü, Paktın dayandığı ideolojik temelleri sarstı. Peşi sıra Polonya, Macaristan, Çekoslovakya ve Bulgaristan gibi ülkelerde komünist rejimler devrildi ve bu ülkeler Batı ile yakınlaşma politikaları izlemeye başladılar.
1990 yılında Doğu Almanya'nın Batı Almanya ile birleşmesiyle Paktın bir üyesi ortadan kalktı. Diğer üye ülkeler de Paktın askeri yapısından ayrılmaya başladılar. 25 Şubat 1991'de Macaristan'da toplanan Varşova Paktı Savunma ve Dışişleri Bakanları, Paktın askeri kanadının feshedildiğini açıkladılar.
Son olarak, 1 Temmuz 1991 tarihinde Prag'da düzenlenen törenle Varşova Paktı resmen dağıtıldı. Sovyetler Birliği'nin de aynı yılın Aralık ayında dağılmasıyla birlikte, Soğuk Savaş'ın askeri arenadaki iki kutuplu yapısı tamamen sona ermiş oldu.
GÜNÜMÜZE ETKİSİ
Varşova Paktı'nın dağılması, Avrupa'da yeni bir güvenlik mimarisinin oluşmasına zemin hazırladı. Paktın eski üyesi olan birçok ülke, daha sonra NATO'ya katılarak Batı ile bütünleşme yolunu seçti. Bu durum, Rusya ile Batı arasındaki ilişkilerde günümüzde de hissedilen gerilimlerin önemli bir kaynağını oluşturmaktadır.
Varşova Paktı, Soğuk Savaş'ın ideolojik ve askeri bölünmüşlüğünün somut bir örneği olarak tarihteki yerini almıştır. Kuruluşu, faaliyetleri ve çöküşü, 20. yüzyılın ikinci yarısına damgasını vuran bu küresel mücadelenin önemli bir parçasıdır.
