Bugün 25 Aralık 2025. Dünyanın dört bir yanında milyonlarca insan ışıklarla süslenmiş ağaçların altında hediyeleşiyor. Ancak bugün "Noel" (Christmas) olarak bildiğimiz kutlama, her zaman hediye paketleri ve kırmızı kıyafetli bir Noel Baba’dan ibaret değildi.
Noel, antik pagan festivallerinden Orta Çağ’ın yasaklı eğlencelerine, Victorian döneminin aile sıcaklığından modern dünyanın devasa ticaret sektörüne uzanan karmaşık bir evrimin ürünüdür.
GÜNEŞİN DOĞUŞUNDAN İSA'^NIN DOĞUŞUNA
Noel'in kökleri, Hristiyanlık öncesi döneme, antik halkların kış gündönümünü (21-22 Aralık) kutladığı dönemlere dayanır. Kışın en karanlık günlerinin geride kalıp günlerin uzamaya başlaması, her zaman "ışığın yeniden doğuşu" olarak kutlanmıştır.
- Roma’nın Saturnalia’sı: 17-23 Aralık tarihleri arasında kutlanan bu festivalde Romalılar; tarım tanrısı Satürn onuruna ziyafetler verir, işleri durdurur ve sosyal hiyerarşiyi tersine çevirirdi (köleler efendilerine hizmet ettirirdi).
- Yule (İskandinav ve Germen): Kuzey Avrupa’da güneşin geri dönüşü büyük kütüklerin yakılmasıyla kutlanırdı. Bugün Noel ağaçlarında gördüğümüz "sürekli yeşil kalan ağaç" sembolü, bu soğuk coğrafyalardaki yaşamın devamlılığına olan inançtan gelir.
- Sol Invictus: 25 Aralık, Roma İmparatorluğu'nda "Yenilmez Güneşin Doğum Günü" (Dies Natalis Solis Invicti) olarak kutlanıyordu.
Neden 25 Aralık?
İncil'de İsa'nın doğum günü için kesin bir tarih verilmez. Hatta çobanların gece dışarıda sürülerinin başında olması, doğumun bahar veya yaz aylarında gerçekleşmiş olabileceğini gösterir. Ancak 4. yüzyılda İmparator Konstantin döneminde Kilise, pagan festivallerini Hristiyanlaştırmak ve dinin yayılmasını kolaylaştırmak amacıyla 25 Aralık'ı resmi olarak İsa'nın doğum günü kabul etti.
YENİDEN DOĞUŞ
Noel her zaman bugünkü kadar masum bir aile bayramı değildi.
- Orta Çağ’da Noel: Bu dönemde kutlamalar daha çok bir festival havasındaydı. İnsanlar sokaklarda şarkı söyleyerek (caroling) dolaşır, zenginlerden yemek ve içki talep ederdi. Bu, bazen kontrolsüz sokak partilerine dönüşebiliyordu.
- Püriten Yasakları: 17. yüzyıl İngiltere’sinde Oliver Cromwell, Noel’in "pagan kökenli ve ahlaksızca" olduğunu savunarak kutlanmasını yasakladı. Amerika'da da Boston gibi yerlerde 1659-1681 yılları arasında Noel kutlamak suç sayıldı.
- Victorian Devrimi: 19. yüzyılın ortalarında Charles Dickens’ın "A Christmas Carol" kitabı ve Kraliçe Victoria’nın Alman eşi Prens Albert’in saraya getirdiği Noel ağacı, bayramın kimliğini değiştirdi. Noel, sokak kutlamasından "evde kutlanan sıcak bir aile bayramı"na evrildi.
MİT VE GERÇEK
Noel Baba (Santa Claus)
Gerçekte Aziz Nikolaos (St. Nicholas), M.S. 4. yüzyılda Anadolu’nun Myra (bugünkü Demre) kentinde yaşamış bir piskopostur. Cömertliği ve çocuklara olan sevgisiyle tanınan bu aziz, Hollanda geleneğindeki "Sinterklaas" karakterine, o da zamanla Amerikan kültürüyle modern Santa Claus’a dönüştü.
Noel Ağacı
Almanya kökenli olan bu gelenek, 16. yüzyılda dini reformcu Martin Luther’in, kışın bile yaprak dökmeyen bir çam ağacına mumlar dikerek "yıldızlı gökyüzünü" tasvir etmesiyle popülerleşti.
AZ BİLİNEN İLGİNÇ GERÇEKLER
- Noel Baba Her Zaman Kırmızı Değildi: Yaygın inanışın aksine, Noel Baba'nın kıyafeti her zaman kırmızı değildi; eski tasvirlerde yeşil, mavi ve beyaz kıyafetlerle de görünürdü. Ancak 1930'lu yıllarda Coca-Cola'nın reklam kampanyalarında Noel Baba'yı marka rengi olan parlak kırmızıyla kullanması, bu görünümün dünya çapında standartlaşmasını sağladı.
- Japonya'nın KFC Geleneği: Japonya'da Noel'in resmi bir tatil olmamasına rağmen, 1970'lerdeki bir pazarlama başarısı sonucu milyonlarca Japon, Noel akşamı akşam yemeği olarak KFC kızarmış tavuk yer.
- Örümcek Ağı Süsleri: Ukrayna ve Polonya'da ağaçlara bazen yapay örümcek ağları asılır. Efsaneye göre fakir bir ailenin ağacını bir örümcek altın ipliklerle süsleyerek onları zengin etmiştir; bu yüzden uğur getirdiğine inanılır.
- Uzayda İlk Noel: 1968 yılında Apollo 8 mürettebatı, Noel arifesinde Ay yörüngesindeyken tüm dünyaya Genesis Kitabı’ndan bölümler okuyarak tarihi bir mesaj yollamıştı.
GÜNÜMÜZDE NOEL
Bugün Noel, dini kökenlerinden sıyrılarak seküler bir kutlama haline gelmiş durumda. "Mutlu Noeller" (Merry Christmas) yerine daha kapsayıcı olması için "Mutlu Bayramlar" (Happy Holidays) ifadesi yaygınlaşıyor.
Ekonomik açıdan bakıldığında, perakende sektörü için yılın en önemli dönemi olan Noel, dünya genelinde milyarlarca dolarlık bir ticaret hacmi yaratıyor. Ancak bu ticarileşme, bayramın "paylaşma ve maneviyat" odaklı özünden uzaklaştığı yönünde eleştirileri de beraberinde getiriyor.