Türkiye Cumhuriyeti'nin dış politikasında önemli bir dönüm noktası olan Sadabat Paktı'nın imzalanışının yıl dönümündeyiz.
8 Temmuz 1937'de Tahran'da imzalanan ve dönemin dört güçlü ülkesi olan Türkiye, İran, Irak ve Afganistan arasında bölgesel barışı ve güvenliği hedefleyen bu anlaşma, Atatürk'ün "Yurtta sulh, cihanda sulh" ilkesinin bir yansıması olarak ortaya çıktı.
İkinci Dünya Savaşı öncesindeki gergin uluslararası ortamda bölge ülkeleri için bir güvenlik şemsiyesi görevi görmüştür. Ancak Sadabat Paktı, sadece resmi metinlerinden ibaret olmayıp, az bilinen detayları ve ilginç diplomatik hikayeleriyle de dikkat çekmektedir.
TARİHİ ARKA PLANI
1930'lu yıllar, dünyada yeni bir büyük savaşın ayak seslerinin duyulduğu, revizyonist devletlerin saldırgan politikalarının arttığı bir dönemdi. Japonya'nın Mançurya'yı işgali, İtalya'nın Etiyopya'yı ilhakı ve Almanya'nın yayılmacı politikaları, uluslararası ilişkilerde büyük bir tedirginlik yaratıyordu. Bu ortamda, bölgesel güvenlik arayışları önem kazanmaya başladı.
- Türkiye'nin Barışçı Dış Politikası: Mustafa Kemal Atatürk liderliğindeki Türkiye Cumhuriyeti, bağımsızlığını kazandıktan sonra dış politikasını "Yurtta sulh, cihanda sulh" ilkesi üzerine kurmuştu. Bu ilke doğrultusunda Türkiye, komşularıyla iyi ilişkiler geliştirmeyi ve bölgesel ittifaklar kurmayı hedefliyordu. Balkan Antantı (1934) bu yaklaşımın batıdaki ilk adımıydı.
- Doğu Komşularıyla Yakınlaşma: Türkiye, batıdaki gelişmeler kadar doğudaki komşularıyla olan ilişkilerine de büyük önem veriyordu. İran, Irak ve Afganistan da tıpkı Türkiye gibi bağımsızlıklarını yeni kazanmış veya güçlendirmeye çalışan ülkelerdi. Bu dört ülkenin ortak paydası, batılı emperyal güçlerin etkisinden kurtulma ve kendi güvenliklerini sağlama isteğiydi.
- Öncü Temaslar ve Ankara Konferansı: Sadabat Paktı'nın temelleri, 1935 yılında Ankara'da yapılan bir ön konferansta atıldı. Bu konferansta dört ülkenin dışişleri bakanları bir araya gelerek bölgesel iş birliği konusunda mutabakata vardı. Bu toplantı, paktın imzalanması için zemin hazırladı.
Az Bilinen Bir Bilgi: Sadabat Paktı'nın imzalanması süreci, aslında tahmin edilenden daha uzun ve karmaşık olmuştur. Dört ülkenin coğrafi uzaklıkları, iletişim zorlukları ve farklı uluslararası öncelikleri nedeniyle müzakereler zaman zaman sekteye uğramıştır.
PAKTIN ÖNEMİ
Pakt, temelde üye ülkelerin karşılıklı olarak birbirlerinin sınırlarına saygı göstermesini, iç işlerine karışmamasını, birbirlerine karşı saldırıda bulunmamasını ve uluslararası taahhütlerini yerine getirmesini öngörüyordu.
- Karşılıklı Güven ve Güvenlik: Paktın en temel amacı, üye ülkeler arasında karşılıklı güveni tesis etmek ve potansiyel saldırganlıklara karşı ortak bir savunma mekanizması oluşturmaktı. Bu, özellikle İkinci Dünya Savaşı öncesinde artan gerilimler karşısında hayati bir adımdı.
- Bölgesel Bütünleşme ve İstikrar: Sadabat Paktı, sadece askeri bir anlaşma olmaktan öte, bölgesel bir bütünleşme ve istikrar arayışının da göstergesiydi. Üye ülkeler, ortak kültürel ve tarihi bağları güçlendirerek bölgesel barışı pekiştirmeyi hedeflemişti.
- Uluslararası Arenada Konum Güçlendirme: Pakt, üye ülkelerin uluslararası arenadaki konumlarını güçlendirdi. Özellikle Türkiye için, batıdaki Balkan Antantı'ndan sonra doğuda Sadabat Paktı'nın kurulması, Atatürk'ün denge politikalarının ve bölgesel liderlik vizyonunun bir kanıtıydı.
- Afganistan'ın Katılımı: Afganistan'ın Pakta katılımı, Orta Asya'daki stratejik önemi ve İngiliz-Rus rekabetindeki konumu nedeniyle ilginç bir detaydır. Afganistan'ın bu pakta dahil olması, paktın kapsayıcılığını ve bölgesel etkisini artırmıştır.
İlginç Bir Bilgi: Paktın imzalandığı Sadabat Sarayı, İran Şahı Rıza Pehlevi'nin özel konutlarından biriydi. Anlaşmanın bu tarihi ve ihtişamlı mekanda imzalanması, pakta verilen önemi ve diplomatik ağırlığı gösterir.
AZ BİLİNENLERİ VE MİRASI
Sadabat Paktı, İkinci Dünya Savaşı'nın patlak vermesiyle beklenen etkinliği gösteremese de, bölgesel diplomasi ve Türkiye'nin dış politikası açısından önemli dersler bırakmıştır.
- Savaşın Gölgesinde Kalan Etkinlik: Pakt, İkinci Dünya Savaşı'nın başlamasıyla birlikte etkisini büyük ölçüde yitirdi. Üye ülkeler, kendi güvenliklerini sağlamak adına farklı yollara yönelmek zorunda kaldı. Örneğin, Irak savaş sırasında İngiliz işgaline uğradı.
- Paktın Feshi ve Ortadoğu'nun Değişen Dengeleri: Savaş sonrası dönemde, Ortadoğu'daki jeopolitik dengelerin değişmesi, soğuk savaşın başlaması ve yeni ittifakların kurulmasıyla Sadabat Paktı fiilen önemini yitirdi. Resmi olarak feshedilmese de, işlevselliğini kaybetti.
- Sembolik Değeri: Paktın en önemli mirası, bölgesel iş birliği ve barış arayışının bir sembolü olmasıdır. Ortadoğu'da bugün bile süregelen istikrarsızlıklar düşünüldüğünde, Sadabat Paktı'nın arkasındaki iyi niyet ve barışçıl yaklaşım, hala değerli bir örnek teşkil etmektedir.
- Türkiye'nin Doğu Politikasındaki Önemi: Pakt, Türkiye Cumhuriyeti'nin doğu komşularıyla olan ilişkilerinde bir dönüm noktasıydı. Bu anlaşma, Türkiye'nin sadece batıya değil, doğuya da önem veren dengeli bir dış politika izlediğini göstermiştir.
İlginç Bir Bilgi: Sadabat Paktı'nın imzalanma töreninde, dönemin Türkiye Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras'ın paktın önemini vurgulayan ve bölgesel barışa olan inancını dile getiren etkileyici bir konuşma yaptığı bilinmektedir.
Sadabat Paktı, tarih sayfalarında yerini almış olsa da, ardında bıraktığı barış ve iş birliği mesajı, günümüz dünyası için de geçerliliğini korumaktadır.
Mustafa Kemal Atatürk'ün bölgesel barış vizyonunun bir ürünü olan bu pakt, gelecekteki diplomatik çabalara ışık tutmaya devam etmektedir.