Tahran Konferansı, 28 Kasım - 1 Aralık 1943 tarihleri arasında İran’ın başkenti Tahran’da gerçekleştirilen ve II. Dünya Savaşı’nın kaderini belirleyen en önemli zirvelerden biridir.
Bu konferansta, "Büyük Üçlü" olarak anılan Sovyet lideri Josef Stalin, ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt ve İngiltere Başbakanı Winston Churchill ilk kez bir araya geldi.
Zirve, esas olarak Nazi Almanyası'nı kesin olarak yenmek için Avrupa'da bir İkinci Cephe'nin açılması kararının alındığı ve savaş sonrası küresel siyasi düzenin ilk taslaklarının konuşulduğu tarihî bir dönüm noktasıdır.
KRİTİK DÖNÜM NOKTASI
Konferansın toplanma zamanlaması, Müttefiklerin nihayet Eksen Devletleri'ne karşı üstünlük kurmaya başladığı kritik bir ana denk gelmiştir.
- Sovyet Baskısı: 1941'den beri Nazi işgali altında olan Sovyetler Birliği, Almanya'nın gücünün büyük bir kısmını Doğu Cephesi'nde tükettiğini, ancak bunun Sovyet halkına ağır bir bedel ödettiğini savunuyordu. Stalin, Müttefikleri (özellikle ABD ve İngiltere) Fransa'da bir İkinci Cephe açmaya ve böylece Alman kuvvetlerini bölmeye zorluyordu.
- Akdeniz Çıkmazı: Churchill, İkinci Cephe'nin Fransa yerine, "Avrupa'nın yumuşak karnı" olarak nitelendirdiği Akdeniz üzerinden (İtalya ve Balkanlar) açılmasını savunuyordu. Churchill, bu yolla Sovyet etkisinin Orta Avrupa'ya yayılmasını da engellemeyi amaçlıyordu.
- Roosevelt'in Kararı: Roosevelt, savaşın olabildiğince hızlı bitirilmesini ve Sovyet-ABD ilişkilerinin geleceğe dönük güçlü temellere oturtulmasını istiyordu. Bu nedenle, Churchill'in Balkanlar planına karşı çıktı ve Stalin'in Fransa'da cephe açma (Overlord Harekâtı) talebini destekledi.
- Mekân Seçimi: Tahran'ın seçilmesi, Stalin'in uçağa binmeyi reddetmesi ve Churchill ile Roosevelt'in ise onun kara yoluyla kolayca ulaşabileceği bir yerde (İran o sırada İngiliz ve Sovyet işgali altındaydı) buluşmayı kabul etmesi nedeniyledir.
SAVAŞIN KADERİ
Tahran Konferansı, savaşın seyrini ve sonrasındaki dünya haritasını değiştiren kararlara sahne oldu.
- İkinci Cephe Kararı (Overlord Harekâtı): Konferansın en önemli ve kesin sonucu, Haziran 1944'te Fransa'nın Normandiya kıyılarında büyük bir İkinci Cephe'nin açılması (Overlord Harekâtı) konusunda anlaşmaya varılmasıydı. Stalin, bu karara karşılık, Almanya'nın doğu sınırlarını korumak için gerekli kuvvetleri tutmayacağına dair güvence verdi.
- Savaş Sonrası Almanya: Liderler, Almanya'nın savaş sonrası bölünmesi ve silahsızlandırılması konusunda genel bir fikir birliğine vardı. Stalin, Almanya'nın zayıf kalması gerektiği konusunda ısrarcıydı.
- Polonya Sınırları: İlk kez, savaş sonrası Polonya'nın doğu sınırının (Curzon Hattı) ve batı sınırının (Oder-Neisse hattı) belirlenmesi tartışıldı. Bu, SSCB'nin toprak kazanımını garantilerken, Polonya'nın batıya kaydırılması anlamına geliyordu.
- Birleşmiş Milletler'in Temelleri: Roosevelt, uluslararası barışı koruyacak bir örgütün (daha sonra Birleşmiş Milletler olacak) kurulması fikrini sundu.
- Japonya'ya Savaş İlanı Sözü: Stalin, Almanya yenildikten sonra Sovyetler Birliği'nin Japonya'ya savaş ilan edeceği sözünü verdi (ki bu, 1945'te gerçekleşti).
AZ BİLİNEN İLGİNÇ GERÇEKLER
- Suikast Komplosu İddiası: Sovyet istihbaratı (NKVD), Almanların Tahran'da "Uzun Atlayış Harekâtı" (Operation Long Jump) adını verdikleri bir operasyonla Büyük Üçlüyü hedef alan bir suikast planı yaptığını iddia etti. Bu iddia, Rus kaynakları dışında asla tam olarak kanıtlanamadı, ancak Stalin'in güvenlik kaygılarını artırdı ve onun konferans boyunca Sovyet Büyükelçiliği'nde kalmasına neden oldu.
- Doğum Günü Kutlaması: 30 Kasım 1943'te, konferans sırasında Winston Churchill'in 69. yaş günü kutlandı. Stalin, Sovyet Büyükelçiliği'nde görkemli bir akşam yemeği verdi. Bu akşam yemeği, liderler arasındaki gerilimi azaltmak için diplomatik bir araç olarak kullanıldı. Churchill'in anılarına göre, yemek sırasında Stalin sık sık şakalar yapmış, ancak zaman zaman da sert siyasi yorumlar yapmaktan çekinmemiştir.
- Roosevelt'in Gizli Görüşmesi: ABD Başkanı Roosevelt, konferans sırasında Churchill veya Stalin'den habersiz, İran Şahı Muhammed Rıza Pehlevi ile özel bir görüşme yaptı. Roosevelt, Şah'a İran'ın savaş sonrası bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü destekleme sözü verdi.
- Stalin'in Şakaları ve Churchill'in Savunması: Churchill, Stalin'in, Alman ordusundan ele geçirilen 50.000 subayın savaş sonrasında idam edilmesi gerektiğini "şaka yollu" söylediğini anılarında yazar. Roosevelt, bu fikre karşı çıkarken, Churchill bu fikri "korkunç" olarak nitelendirmiş ve toplantı salonunu kısa süreliğine terk etmiştir. Bu an, liderler arasındaki savaşın ahlaki boyutuna dair derin görüş ayrılıklarını gözler önüne sermiştir.
Tahran Konferansı, Büyük Üçlüyü bir araya getirerek II. Dünya Savaşı’nın son aşamalarının stratejisini belirledi ve Soğuk Savaş'ın tohumlarını ekmeye başlamadan önce, Müttefiklerin en kritik ortak hareket kararını kayda geçirdi.