Büyük Buhran (The Great Depression), 1929 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde başlayan ve etkileri 1930'lu yıllar boyunca tüm dünyaya yayılan, yirminci yüzyılın en derin ve en uzun süreli ekonomik krizidir.
Milyonlarca insanı işsiz bırakan, bankaların batmasına neden olan ve küresel ticareti durma noktasına getiren bu dönem, sadece ekonomik değil, aynı zamanda sosyal ve siyasi bir travma yaratmış; faşizm ve komünizm gibi radikal ideolojilerin yükselişine zemin hazırlamıştır.
Büyük Buhran, modern ekonomilerin işleyişine dair temel kabulleri sarsmış ve bugünün devlet müdahalesi ve sosyal güvenlik sistemlerinin temelini atmıştır.
KRİZİN BAŞLANGICI VE YAYILIŞI
Büyük Buhran'ın başlangıcı, ABD’deki borsa çöküşüyle sembolize edilir, ancak krizin kökleri daha derindedir.
- Kara Perşembe (24 Ekim 1929): New York Borsası'nda hisse senedi fiyatlarının aniden ve dramatik bir şekilde düşmesiyle krizin ilk alarmı çaldı. Ancak asıl panik ve çöküş 29 Ekim 1929, Kara Salı günü yaşandı. Trilyonlarca dolarlık servet bir anda buharlaştı.
- Bankaların Batışı ve Kredi Krizi: Borsadan sonra bankacılık sistemi çöktü. Yatırımcılar ve halk paralarını bankalardan çekmek için acele etti, bu da binlerce bankanın batmasına neden oldu. Bankaların çöküşü, kredi akışını durdurarak ekonomiyi felç etti.
- Küresel Yayılım: Kriz, sadece ABD ile sınırlı kalmadı. ABD’nin Avrupalı müttefiklere verdiği kredilerin kesilmesi ve ABD'nin ithal mallara uyguladığı yüksek vergiler (Smoot-Hawley Yasası, 1930) nedeniyle küresel ticaret durdu. Avrupa’da Almanya ve İngiltere gibi ülkeler de hızla krize sürüklendi.
- Sosyal Sonuçlar: Sanayi üretimi yarı yarıya düştü. ABD'de işsizlik oranı %25'e, Almanya'da ise %30'a yaklaştı. Milyonlarca aile evsiz ve aç kaldı.
TEMEL NEDENLERİ
Bu denli derin ve uzun süreli bir krizin tek bir nedeni yoktu; birden fazla faktörün birleşimi sonucu ortaya çıktı.
- Aşırı Spekülasyon ve Borçlanma: 1920'lerde ABD'de hisse senedi piyasasında büyük bir spekülatif balon oluştu. Yatırımcılar, hisse senetlerini fiyatları hızla yükselecek beklentisiyle borçla (marjinle) satın alıyordu.
- Eşitsiz Gelir Dağılımı: Kârların büyük bir kısmı nüfusun küçük bir kesiminde toplanmıştı. Halkın büyük çoğunluğunun satın alma gücü düşüktü, bu da üretilen malların satılamamasına ve aşırı üretime yol açtı.
- Bankacılık Sisteminin Zayıflığı: ABD'de federal düzenlemesi olmayan binlerce küçük banka vardı. Tek bir bankanın batması bile domino etkisi yaratarak tüm sistemi çökertiyordu (Merkez Bankası, Federal Rezerv, krize etkili bir şekilde müdahale edemedi).
- Uluslararası Ticaret Engelleri: ABD'nin Smoot-Hawley Yasası gibi korumacı politikaları, diğer ülkelerin de misilleme olarak kendi ithalat vergilerini yükseltmesine neden oldu. Bu durum, küresel ticareti durdurarak krizi derinleştirdi.
- Altın Standardı: Pek çok ülke, para birimlerini altın standardına bağladığı için, kriz sırasında parasal genişlemeye giderek ekonomiyi canlandırma esnekliğine sahip değildi.
NASIL SONLANDI?
Büyük Buhran, ne tek bir günde ne de tek bir formülle sona erdi.
- Roosevelt’in Yeni Düzeni (New Deal): 1933'te ABD Başkanı seçilen Franklin D. Roosevelt, "New Deal" (Yeni Düzen) adı verilen kapsamlı bir devlet müdahalesi programını başlattı. Bu program, işsizlere iş sağlamak (örn. Kamu İşleri İdaresi - PWA), bankacılık sistemini düzenlemek (örn. Federal Mevduat Sigorta Kurumu - FDIC), sosyal güvenlik sistemini kurmak ve tarımı desteklemek gibi radikal adımları içeriyordu. Bu Keynesyen politikalar, ekonomiyi bir miktar canlandırsa da, krizi tamamen çözmedi.
- Altın Standardından Ayrılma: ABD ve diğer büyük ekonomilerin altın standardından kademeli olarak ayrılması, para politikalarında esneklik sağladı ve hükûmetlerin para basarak likidite yaratmasına olanak tanıdı.
- II. Dünya Savaşı’nın Etkisi (Kesin Son): Ekonomistler arasında yaygın kabul gören görüş, Büyük Buhran'ı kesin olarak sona erdirenin II. Dünya Savaşı olduğu yönündedir. Savaşın başlamasıyla birlikte ABD ve diğer ülkeler devasa askerî harcamalar yapmaya başladı. Bu, sanayi üretimini tavan yaptırdı, milyonlarca işsiz askere alındı veya savaş sanayinde iş buldu. Devasa devlet talebi, durgunluğu kalıcı olarak kırdı.
AZ BİLİNEN İLGİNÇ GERÇEKLER
-
"Hooverville"ler: ABD’de işsiz ve evsiz kalan insanlar, çaresizlikten kurdukları derme çatma barınaklara, o dönemdeki Başkanı suçlayarak "Hooverville" adını verdiler.
-
Dünya Çapındaki Entelektüel Etki: Büyük Buhran, modern makroekonominin babası olarak bilinen John Maynard Keynes'in ekonomik düşüncelerinin kabul görmesinde kritik rol oynadı. Keynes, kriz dönemlerinde devletin harcama yaparak ekonomiyi canlandırması gerektiğini savundu.
- Deprem Gibi Hissettirdi: Borsanın çöküşünden sonra ABD Kongresi'nde, panik havasını yatıştırmak için borsanın "uzun bir süre" kapatılması bile teklif edildi. Olay, halk arasında "Deprem" (The Quake) olarak anılıyordu.
- Kara Gömlekli Faşistler ve Kriz: Krizin yarattığı toplumsal memnuniyetsizlik, Almanya'da Hitler'in Nasyonal Sosyalist Partisi'nin ve diğer Avrupa ülkelerinde faşist ve aşırı sağcı partilerin hızla güçlenmesinde ana itici güç oldu. Kitleler, parlamenter demokrasilerin krizle baş edemediği inancına kapılmıştı.
Büyük Buhran’ın mirası, bugün bile ekonomik istikrar, sosyal güvenlik ağları ve uluslararası işbirliğinin önemini hatırlatan karanlık bir ders olarak dünya tarihindeki yerini korumaktadır.
