16 Eylül 2022'de 22 yaşındaki Kürt-İranlı kadın Mahsa Amini, İran’ın başkenti Tahran’da zorunlu başörtü kurallarına uymadığı gerekçesiyle Ahlak polisi tarafından gözaltına alındıktan sonra, şüpheli koşullar altında yaşamını yitirdi.
İranlı yetkililer, Amini’nin gözaltındayken karakolda kalp krizi geçirerek komaya girdiğini ve hastaneye kaldırıldıktan kısa süre sonra hayatını kaybettiğini öne sürdü. Ancak, olay anında Amini ile birlikte gözaltına alınan kadınların ifadeleri ve bazı görgü tanıkları, genç kadının polis tarafından ağır şekilde şiddete maruz kaldığını ve bunun sonucunda yaşamını yitirdiğini söyledi.
Sızdırılan tıbbi raporlar ve taramalar, Amini’nin beyin kanaması veya kafa travması geçirerek ölebileceğine işaret etti. İranlı yetkililer bu iddiaları kabul etmezken, uluslararası toplum ve insan hakları örgütleri olaya tepki göstererek tüm dünyaya yayılan protestoların başlangıcını yaptı.
Tüm ülkeye ve dünyaya yayılan geniş çaplı protestolar
Mahsa Amini'nin ölümü, İran genelinde ve tüm dünyada büyük yankı uyandırdı. Başta Kadın, Yaşam, Özgürlük sloganıyla başlayan gösteriler kısa sürede kitlesel protestolara dönüştü. Kadınlar protestolarda başörtülerini çıkararak ya da saçlarını keserek rejimi protesto etti.
Protestolar, İran’da son yılların en büyük kitlesel hareketine dönüştü. Bazı kaynaklar, gösterileri 2009, 2017 ve 2019’daki protestolardan daha büyük olarak tanımlarken, bazı kaynaklar ise bunu 2009’dan bu yana İran’daki en büyük halk ayaklanması olarak değerlendirdi.
Orantısız şiddet müdahalesi ve insan hakları ihlalleri
İran güvenlik güçlerinin, protestolara karşı orantısız güç kullandığı iddiaları üzerine İran İnsan Hakları Örgütü’ne göre, 2022 yılı sonuna kadar en az 476 kişi, güvenlik güçlerinin müdahalesi sonucu yaşamını yitirdi. Uluslararası Af Örgütü, yetkililerin gerçek mermi kullandığını, protestocuların dövülerek öldürüldüğünü ve keyfi gözaltılar yapıldığını belirtti.
BM raporu İran'ı sorumlu buldu
Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi, 8 Mart 2024’te yayımladığı raporda, Mahsa Amini’nin ölümünün doğrudan ahlak polisi nezaretindeyken maruz kaldığı fiziksel şiddet sonucu gerçekleştiğini belirtti. Raporda, İran hükümetinin olayı gizlemeye çalıştığı, aile üzerinde baskı kurduğu ve bağımsız bir soruşturma yürütmediği bildirildi.
Küreselde Kadın, Yaşam, Özgürlük hareketi
Amini'nin ölümü, özellikle kadın hakları konusunda küresel çapta bir dayanışma hareketinin başlangıcı oldu. “Kadın, Yaşam, Özgürlük” sloganı, başta Kürt bölgeleri olmak üzere birçok ülkede benzer protestoların sembolü haline geldi. Protestolar, İran’da kadınlara yönelik zorunlu başörtüsü yasalarına ve diğer sistematik baskı uygulamalarına karşı bir başkaldırı olarak tarihe geçti.