Trafik lambası, modern şehir yaşamının ve ulaşım güvenliğinin vazgeçilmez bir parçasıdır.
Gündelik hayatta sıklıkla görmezden gelinen bu basit aygıt, aslında yaya ve araç güvenliğini sağlayan, akışı düzenleyen ve küresel çapta şehirlerin ritmini kökten değiştiren bir icattır.
İlk denemelerden günümüzün akıllı sistemlerine kadar uzanan trafik lambasının tarihi, kentleşmenin ve motorlu taşıt sayısındaki patlamanın bir yansımasıdır.
GAZ LAMBASINDAN ELEKTRİĞE
Işıklı sinyalizasyon sistemlerinin tarihi, motorlu araçlar yaygınlaşmadan çok daha önce, atlı arabaların ve yayaların yoğun olduğu kent merkezlerinde başlar.
- İlk Deneme (1868 – Londra, İngiltere): Dünyanın ilk sinyalizasyon sistemi, motorlu araçlar için değil, atlı arabaların ve yayaların yoğun olduğu Londra'da, Parlamento Binası'nın dışına kuruldu.
- İcat Eden: İngiliz demiryolu mühendisi J.P. Knight tarafından tasarlanmıştır. Knight, sinyal sistemlerini demiryollarından esinlenerek geliştirdi.
- Tasarım: Bu ilk sistem, demiryollarındakine benzer şekilde hareket eden kırmızı ve yeşil kollardan (semaphore) oluşuyordu. Gece kullanımı için ise gazla çalışan kırmızı ve yeşil lambalar kullanılıyordu.
- Trajik Son: Bu ilk deneme, gaz lambasının patlaması sonucu bir polis memurunun hayatını kaybetmesiyle, sadece bir ay sonra (Ocak 1869) kaldırıldı ve bu fikir bir süre rafa kalktı.
- İlk Elektrikli Trafik Lambası (1914 – Cleveland, ABD): Gerçek anlamda modern, elektrikle çalışan ve sadece ışıkla kontrol edilen ilk trafik lambası, 5 Ağustos 1914’te ABD’nin Cleveland şehrinde, Euclid Caddesi ile 105. Cadde'nin kesişim noktasına kuruldu.
- İcat Eden: James Hoge adlı bir Amerikalı tarafından patentlenmiştir (Ancak sinyalizasyon konseptini geliştiren Garrett Morgan’ın katkıları da önemlidir).
- Tasarım: Sadece kırmızı ve yeşil ışıklardan oluşuyordu. Kırmızıdan yeşile geçişte, sürücüleri uyarmak için bir zil sesi kullanılıyordu. Bu sistem, kavşakta bekleyen bir polis memuru tarafından manuel olarak kontrol ediliyordu.
GÜVENLİK VE DÜZEN
Trafik lambalarının bu kadar hızlı kabul görmesi, büyük şehirlerin karşılaştığı temel sorunlardan kaynaklanıyordu.
- Motorlu Araçların Artışı: 20. yüzyılın başlarında, özellikle ABD'de, Ford’un seri üretim modeli sayesinde motorlu araç sayısı hızla arttı. Bu artış, şehir merkezlerinde yoğunluk ve kaza oranını patlattı.
- Yaya Güvenliği: Kontrolsüz kavşaklar, yayalar için büyük tehlike oluşturuyordu. Trafik lambaları, yayaların güvenli geçişini sağlayan net bir zaman aralığı oluşturdu.
- Polis Memurlarının Yıpranması: Kavşakları yöneten polis memurları, sürekli gürültü, hava kirliliği ve stres altında çalışıyordu. Lambalar, polis memurlarının daha güvenli ve etkili bir şekilde görev yapmasını sağladı.
- Sonuç: Trafik lambaları, akışı standartlaştırdı, kaza oranlarını düşürdü ve yoğun trafikli şehirlerin daha verimli çalışmasını sağladı.
GÜNÜMÜZE EVRİMİ
- Sarı Işığın Eklenmesi (1920): İlk olarak Detroit'te, trafik polislerinin kullandığı sinyalizasyon sistemlerinde görevli William Potts tarafından, kırmızı ve yeşil arasındaki geçişi uyaran sarı ışık (kehribar) eklendi. Sarı ışık, sürücülere güvenli bir yavaşlama süresi tanıyarak kazaları daha da azalttı.
- Garrett Morgan'ın Katkısı (1923): Afro-Amerikalı mucit Garrett Morgan, T şeklindeki, üç pozisyonlu (dur, dikkat, geç) trafik sinyalini icat ederek patentini aldı. Morgan, icadını 40.000 dolara General Electric'e sattı. Morgan'ın icadı, modern trafik lambalarının temelini oluşturur ve kazaları önemli ölçüde azaltmıştır.
- Akıllı Sistemler: Günümüzde trafik lambaları, manyetik sensörler, kameralar ve yapay zekâ (AI) kullanarak trafiğin yoğunluğuna göre sürelerini otomatik olarak ayarlayabilen (adaptif sistemler) akıllı sistemlere evrilmiştir.
TÜRKİYE'YE GELİŞİ
Türkiye, kentleşmenin hızlanmasıyla birlikte trafik lambalarını hızla benimsemiştir.
- İstanbul'daki İlkler: Türkiye’deki ilk ışıklı trafik sinyalizasyon sistemi, tahminen 1929-1930'lu yıllarda, İstanbul'un merkezi kavşaklarında (örneğin Taksim, Şişli) kullanılmaya başlanmıştır. Ancak bu lambaların ilk hali daha çok el ile kontrol edilen basit sistemlerdi.
- Yaygınlaşma: Tam otomatik ve zaman ayarlı modern trafik lambalarının yaygınlaşması, 1950'li yıllardan sonra, şehir planlaması ve trafik yönetimi yasalarının gelişmesiyle hızlanmıştır.
AZ BİLİNEN İLGİNÇ GERÇEKLER
- Renklerin Nedenleri: Trafik lambalarında kırmızı ve yeşil renklerin kullanılması tesadüf değildir. Demiryollarından gelme bu gelenekte, kırmızı en uzun dalga boyuna sahip olduğu ve sis/yağmurda dahi en uzak mesafeden görülebildiği için "tehlike/dur" anlamına gelmiştir. Yeşil ise, doğada kırmızıya en zıt ve kolay ayırt edilebilir renk olduğundan "geçiş" için seçilmiştir.
- Dördüncü Işık: Bazı ülkeler (örneğin Kanada’nın Quebec eyaletinde) toplu taşıma araçları için beyaz veya farklı bir renkte dördüncü bir ışık kullanır. Bu ışık, otobüslerin diğer araçlardan daha erken veya farklı kurallarla geçiş yapmasına izin verir.
- Londra'nın Polis Memuru: İlk trafik lambasının patlamasıyla hayatını kaybeden polis memuru George Marks, ne yazık ki modern trafik güvenliği çağının ilk kurbanı olarak tarihe geçmiştir.
- Sistemlerin Senkronizasyonu: Günümüzün gelişmiş trafik lambaları, trafik akışını hızlandırmak için sadece tek bir kavşağı kontrol etmekle kalmaz; tüm bir cadde boyunca birbirleriyle senkronize çalışarak sürücülerin belli bir hızda seyrederken kırmızıya yakalanma olasılığını azaltmayı hedefler (Yeşil Dalga Sistemi).
Muhabir: Barış Berkant Oğuz
