1908’de, Meşrutiyet’in ilanından kısa süre sonra, Selanik’te yazılan bu eser bir diyalog metnidir.
Bir zabitle bir kumandan karşılıklı konuşur; ama konu sadece savaş değil, ordunun ruhudur.
Ve bu satırlarda bir fikir işlenir:
Asker yalnız emir almaz, düşünür.
Fikrini Söyleyen Subay
Mustafa Kemal, kitapta açıkça komutanların entelektüel yetersizliğini eleştirir.
Zabitlerin halktan kopuk olmalarını, düşünmeyen bir memura dönüşmelerini sorgular.
Ona göre subay, sadece cephede değil, köy kahvesinde, okulda, halkın yanında da görevli olmalıdır.
Bu düşünceler, Osmanlı ordusunda hoş karşılanmadı.
Harbiye Nezareti, kitabın bazı bölümlerini “askerî disipline aykırı” bularak yayımını engelledi.
Eser gizlice çoğaltıldı, bazı bölümleri çıkarıldı.
Kışlalarda okunması sakıncalı görüldü.
Kısacası, kitap sansürlendi.
Emir-Değil, Liyakat
Zabit ve Kumandan ile Hasbihal, sadece bir eleştiri değil, bir vizyon metnidir.
Mustafa Kemal bu eserde, gelecekte inşa edeceği Cumhuriyet’in ordu-sivil ilişkilerinin ilk taslağını çizer.
Subayın fikri olmalı, halkı tanımalı, örnek olmalı diyordu.
Bu düşünceler, ileride kurulacak olan halkçı, halkla iç içe Cumhuriyet ordusunun temellerini oluşturacaktı.
Sessiz Sansürün Gölgesi
Kitap hiçbir zaman resmî yayın listelerine girmedi.
Neşredildiği dönemde büyük kütüphanelere bile kabul edilmedi.
Oysa bu küçük hacimli eser, büyük bir zihinsel kopuşun işaretiydi.
Mustafa Kemal, daha henüz savaş kazanmamışken, fikriyle kavga etmeye başlamıştı.
Ve belki de bu yüzden, bu kitap hâlâ pek çok tarih anlatısının dışında tutulur.
Satırlarda Gizli Bir Devrim
Bugün Atatürk'ü sadece bir asker ya da kurucu lider olarak anlatmak yetersiz kalır.
Onun entelektüel yönü, daha gençlik yıllarında yazdığı bu eserle ortaya çıkmıştı.
O kitapta emir almayı kutsayan bir subay değil,
fikrini savunan bir Cumhuriyet kurucusu vardır.
Bazı kitaplar yazılır ama bastırılmaz.
Bazı fikirler erken gelir, o yüzden ötelenir.
Ama bazı yazarlar vardır ki, tarihi yalnızca savaştıklarıyla değil, düşündükleriyle de kurarlar.
Mustafa Kemal, onlardan biridir.
Ve Zabit ve Kumandan ile Hasbihal, onun ilk yüksek sesidir.