Türkiye'nin Karadeniz'e açılan kapısını koruyan Montrö Boğazlar Sözleşmesi, 89 yıl önce bugün imzalandı. 20 Temmuz 1936’da yürürlüğe giren bu anlaşma, boğazlar üzerindeki Türk egemenliğini ve güvenliğini garanti altına alan en kritik belgelerden biri olarak kabul ediliyor.
Sözleşmeyle Türkiye, savaş ve barış zamanlarında boğazlardan hangi geminin geçip geçemeyeceğine karar verme hakkını kazandı. Özellikle Karadeniz’e kıyısı olmayan ülkelerin savaş gemilerine süre ve tonaj sınırlaması getirilmesi, bölgede dengeyi sağlayan önemli maddelerden biri.
Montrö, sadece bir deniz geçiş anlaşması değil, aynı zamanda Türkiye’nin diplomatik bağımsızlığının da simgesi. Bugün hala geçerliliğini koruyan nadir uluslararası sözleşmelerden biri olan Montrö, son yıllarda yaşanan küresel krizlerde de sık sık gündeme geldi.
Cumhuriyet tarihinin dönüm noktalarından biri olarak görülen Montrö’nün yıldönümünde, boğazlar yine Türkiye’nin jeopolitik önemini gözler önüne seriyor.
Montrö Sözleşmesi'nin Önemi
• Boğazlar üzerindeki kontrol: Türkiye, barış zamanında tüm gemilerin geçişine izin verir; savaş zamanında ise belli şartlarda askeri gemilerin geçişine kısıtlama getirme hakkına sahiptir.
• Karadeniz ülkelerine ayrıcalık: Karadeniz’e kıyısı olan ülkelerin savaş gemileri, diğer ülkelere göre daha uzun süre kalabilir ve daha fazla tonajda geçiş yapabilir.
• Savaş zamanı hükümleri: Türkiye savaşta tarafsa ya da kendini tehdit altında hissediyorsa, Boğazları tamamen kapatabilir.
• Süreklilik: 1936’dan bu yana yürürlükte olan Montrö, Türkiye'nin denge politikası açısından hâlâ kritik öneme sahip.
Tarihsel bağlam
Sözleşme, Lozan’daki Boğazlar Komisyonu uygulamasının yerine geçmiştir. Türkiye’nin, Boğazlar üzerindeki tam denetimi elde ettiği ilk büyük diplomatik kazanımlardan biridir. Ayrıca, Karadeniz'de askeri dengeyi koruduğu için hem NATO ülkeleri hem de Rusya açısından stratejik önemdedir.
İmzacı ülkeler arasında Türkiye dışında Sovyetler Birliği (bugün Rusya dahil çeşitli ülkeler), İngiltere, Fransa, Bulgaristan, Romanya, Yunanistan, Japonya ve Yugoslavya (bugün geçersiz) yer alır.