Cumhuriyet’in temelleri yalnızca cephelerde değil, baskı makinelerinin uğultusunda da atıldı.
Ankara’nın o mütevazı sokaklarında bir avuç insan, kurşun harflerle bir milletin kaderini yeniden yazıyordu.
Bugün Ulus Meydanı’nın taşlarına sinmiş o mürekkep kokusunu duyabilmek için biraz tarihin tozunu aralamak yeter.

Küçük Bir Kasabanın Büyük Sesi (1919–1920)

Mustafa Kemal Paşa Ankara’ya geldiğinde şehir, taşra ölçeğinde sessiz bir kasabaydı.
Ama o sessizliğin içinde kıvılcımlar vardı.
Ankara’da basının filizlenişi, Anadolu’nun sesini İstanbul sansüründen kurtarma çabasının doğrudan sonucuydu.

2 Ocak 1920 günü ilk sayısı yayımlanan Hâkimiyet-i Milliye, bu çabanın simgesiydi.
Yunus Nadi’nin imtiyaz sahipliğinde, Mustafa Kemal’in direktifleriyle çıkarılan bu gazete yalnızca haber değil, bir direniş manifestosuydu.
İlk başyazısında şu cümle yer aldı: “Hakimiyet milletindir.” Henüz Cumhuriyet bile ilan edilmeden…

Kağıt yetersizdi, mürekkep azdı, matbaa Eskişehir’den getirilmişti.
Ama o gazetenin her satırı, bir milletin uyanışına tanıklık etti.

Anadolu Ajansı: Haber Değil, Direniş Damarı

6 Nisan 1920’de kurulan Anadolu Ajansı, cephe ile Meclis arasında adeta bir sinir ağıydı.
Halide Edip, Yunus Nadi ve Mustafa Kemal’in girişimiyle kurulan ajans, yalnızca haber geçmedi;
bir halkın moralini, direncini, inancını taşıdı.
İlk bildirilerinde “Türk milleti yeniden doğacaktır” ifadesi yer alıyordu.
Bir ajans değil, bir vicdan hattıydı bu.

Cumhuriyet’in Basın Dili: Öğreten Mürekkep

1923’te Cumhuriyet ilan edildiğinde Ankara artık yalnızca siyasetin değil, fikrin başkentiydi.
Hâkimiyet-i Milliye kısa sürede bir devlet gazetesine dönüştü; 1934’te adını Ulus yaptı.
Bu değişiklik yalnızca biçimsel değil, zihinseldi:
Haber dili, “ne oldu”yu değil, “nasıl olmalı”yı anlatmaya başladı.
Gazete sütunları inkılapları açıklıyor, yurttaşlık bilincini işliyordu.

Basın artık yalnızca bilgi değil, yeni bir toplum anlayışı yayıyordu.
Bu da Atatürk’ün “fikrî cephe” olarak tanımladığı mücadele anlayışının tam karşılığıydı.

Küçük Matbaalar, Büyük Cesaretler

Ulus çevresindeki küçük matbaalar, savaş ve erken Cumhuriyet döneminde dev yüreklerdi.
İstiklal Matbaası, devlet duyurularını, bildirileri ve hatta gizli belgeleri basan merkezdi.
Mürettipler bazen kurşun harfleri mermi gibi dizer, bazen de sıcak metalin arasında elleri yanardı.
Ama bilirlerdi: o harfler, kurşundan daha etkiliydi.

Atatürk ve Basın: Talimat Değil, İlham

Mustafa Kemal Paşa basına hiçbir zaman yalnızca bir araç olarak bakmadı.
Onu bir fikrî cephe olarak gördü.
Haberlerin doğruluğu konusunda titizdi; sansürden uzak durdu.
Gazetecilerle sık sık sohbet eder, yön değil fikir verirdi.

Şu sözü, Ankara basınının ruhunu özetler:

“Basın milletin müşterek sesidir. Bu sesi kısmaya kalkan el, milletin sesini kısmaya kalkmıştır.”

Kadın Kalemlerin İlk İzleri

Ankara basını yalnızca erkeklerin değil, öncü kadınların da sahnesiydi.
Halide Edip, Anadolu Ajansı’nın kuruluşunda olduğu gibi ilk haber metinlerinde de ön saftaydı.
1930’larda Afet İnan ve Nezihe Muhiddin gibi isimler kültür sayfalarında yer almaya başladı.
Kadın kalemler, Cumhuriyet’in yalnızca sembolü değil, anlatıcısı oldular.

Basın Binası: Modernliğin Taşta Yankısı

1930’larda inşa edilen Matbuat Umum Müdürlüğü Binası, Cumhuriyet’in “mürekkep cephesi”nin mabediydi.
Cam cepheli, sade ama güçlü mimarisiyle “açıklığın” ve “aydınlığın” sembolüydü.
Bugün önünden geçen çoğu insan fark etmez ama duvarları hâlâ o uğultuyu taşır:
matbaanın ritmini, Ankara’nın kalp atışlarını…

Son Söz: Mürekkebin Gölgesinde Kurulan Cumhuriyet

Cumhuriyet’in hikâyesi yalnızca savaş meydanlarında değil;
kurşun harflerin dizildiği dar odalarda, taze mürekkebin kokusunda da yazıldı.
Ankara’nın matbaalarında çalışan isimsiz kahramanlar, aslında bu ulusun ilk tarihçileri,
ilk öğretmenleri, ilk umut taşıyıcılarıydı.

Bugün biz yazarken, o mürekkep hâlâ kurumadı.

Kişisel Not:

Basın, bir ülkenin vicdanıdır.
Ve o vicdanın ilk yankısı, 1920’de Ankara’da bir matbaa uğultusuyla başladı.